تحلیل تاریخی روایی نامگذاری سورههای قرآن

چکیده: مبحث« أسماء السور» یکی از زیر مجموعه های علوم قرآنی است که مورد توجه مفسران و اندیشمندان علوم قرآنی بوده و احادیث فراوانی در این زمینه در کتب حدیثی شیعه و اهل سنت نقل شده است. این موضوع با مباحث علوم قرآنی دیگری چون مکی و مدنی بودن سوره ها، فضایل سوره ها و اسباب نزول سوره ها ارتباط نزدیکی دارد. با گذری بر صدو چهارده سوره قرآن در می یابیم که هر یک از این سوره ها با نام خود از دیگر سوره ها متمایز شده اند و برخی از سوره ها علاوه بر نام اصلی، به چند نام فرعی دیگر نیز شناخته شده اند. به نظر می رسد که نامگذاری سوره ها از همان ابتدای نزول سوره ها در دوره ی مکی وجود داشته است. حال پرسش هایی در این زمینه وجود دارد که این پژوهش درصدد پاسخگویی به آن است، پرسش هایی از قبیل اینکه نامگذاری سوره ها توقیفی است یا اجتهادی؟ دلایل قائلان به توقیفی یا اجتهادی بودن نام سوره ها چیست؟ نظر قائلان به تفصیل در این باره چیست؟ آیا این نام ها در مصاحف عثمانی مکتوب شدند؟ و آیا رابطه ای میان نام سوره ها با غرض آن ها وجود دارد؟ به نظر می رسد نامگذاری سوره ها به طور نسبی اجتهادی باشد، بدین معنا که علاوه بر وجود نام های توقیفی سوره ها، نام هایی دیگری از سوی صحابه و اندیشمندان مسلمان ذکر شده است. از نظر خاستگاه وحیانی، نام سوره ها تابع نص قرآن کریم می باشد و پیامبر(ص) بنیانگذار نامگذاری سوره ها است. احتمالاً سبب اختلاف نظر علما در مقوله ی توقیف یا اجتهاد نام سوره ها، وجود مبانی مختلف در پذیرش آن ها و روایات متنوع در این باره است. قائلان به توقیفی بودن أسماء السور اهتمام پیامبر(ص) به تسمیه ی سوره ها، اهمیت نامگذاری آن ها، وجود روایات متنوع در این باره و... را از دلایل خود برشمرده اند. در مقابل، قائلان به اجتهادکثرت استعمال نام سوره ها، تصادفی بودن انتخاب نام برخی از سوره ها و روایت های حاکی از عدم تسمیه را برای اثبات نظر خود بیان کرده اند. قائلان به تفصیل در این باره دو نظر متفاوت را ارائه داده اند، نظر اول بر این است که تعداد مشخصی از سوره ها توسط پیامبر(ص) نامگذاری شده و مابقی توسط صحابه و تابعان صورت گرفته است. نظر دوم که این پژوهش درصدد اثبات آنست بر این باور است که برای هر یک از سوره ها حداقل یک نام توقیفی از سوی معصوم صادر شده، و نام های دیگر حاصل از استنباط صحابه، تابعان و علمای اسلامی است. احتمال می رود که در هنگام توحید مصاحف، صحابه نام سوره ها را در ابتدای آن ها کتابت نکرده باشند و این عمل را بر اساس روایات موجود مکروه می دانستند. گاهی برای برخی از سوره ها در کلام معصومین(علیهم السلام) ، صحابه و تابعان اوصافی ذکر شده که عظمت و اهمیت آن ها را می رساند. در این پژوهش تسامحاً روایات وارده از معصومین(علیهم السلام) را که به بیان ویژگی هایی سوره ها می پردازد به عنوان نام توقیفی سوره قلمداد کرده ایم. در مورد ارتباط میان نام سوره ها با غرض آن ها به نظر می رسد رابطه ظریفی میان نام توقیفی و مشهور سوره با غرض اصلی آن وجود داشته باشد؛ زیرا روشمندی و گزینش نامی که با محور اصلی سوره هماهنگ باشد مورد توجه شارع بوده است. برای یافتن این ارتباط، ابتدا باید به غرض اصلی سوره پی برد تا بتوان رابطه ی میان نام سوره با غرض آن را کشف نمود. کلید واژه: قرآن، سوره، توقیفی، اجتهادی، نامگذاری، اغراض، اهداف